از دیرباز این پرسش در میان بوده است كه فلسفه برای عامه مردم است یا تنها به خواص آنها اختصاص دارد؟ به سخن دیگر، آیا «همگان» باید فلسفه بورزند یا صرفاً «نخبگان»اند كه باید به آن بپردازند؟ از سوی دیگر نیز باید پرسید كه اگر فلسفه در «مقام تعریف» تنها برای نخبگان است، آنگاه «در مقام مصداق» این نخبگان كدامند و چگونه و با چه معیاری باید آنها را باز شناخت؟ جالب آنكه اختلافِ نظر در باب امكان و مطلوبیتِ «عامه فهم كردنِِ» (popularization) فلسفه خاصِ غیرفیلسوفان نبوده است و فلاسفه نیز خود بر سر آن وحدت نظر نداشته اند. آنچنان كه یاسپرس می گوید افلاطون، فلوطین و اسپینوزا با «ایده فلسفه برای همه» سر آشتی نداشته و از نظر آنها فلسفه پردازی و فلسفه ورزی را تنها باید از شمار اندكی از نخبگان و فرزانگان كه آموزش و پرورش لازم را دیده اند انتظار داشت. چنین نگاهی در كل تاریخ فلسفه غالب بوده و در این میان تنها كانت، فیلسوف عصر روشنگری است كه برای نخستین بار با چنین تلقی ای درآویخته و فلسفه را نه در شأن نخبگان كه شأن انسان چونان انسان به شمار آورده است.
به راستی هریك از طرفین این دعوی، كانت، موافقان و مخالفانش چه ادله ای داشته اند و كدام یك بر نهج صواب بوده اند؟ شاید در این مسئله نیز چونان مسائل فلسفی، فصل الخطابی وجود ندارد و هر فردی باید مستقلاً بیندیشد و تصمیم فلسفی خود را بگیرد؛ به صف موافقان یا مخالفان كانت بپیوندد و یا احیاناً خود جبهه جدیدی تشكیل دهد. اما پیش از هر گونه اتخاذ موضع در این باب باید پرسید آیا به واقع واژه فلسفه در نزد طرفین دعوی به یك معنا است و یا آنكه هر كدام از آن معنایی متفاوت اراده كرده اند كه در این صورت ما تنها با نزاعی لفظی و ظاهری روبه روییم و نه با نزاعی حقیقی و باطنی. این تردید هنگامی جدی تر خواهد شد كه با این سخن كانت نیز مواجه شویم كه می گوید «خدای متعال هر كه را بخواهد به نفرین دنیا و آخرت گرفتار كند در ورطه فلسفه می اندازد.» آیا باید گفت كه كانت با این سخن خود، از یك سو، و ایده «فلسفه برای همه»اش، از سوی دیگر، آرزو و قصد تیره بختی و سیه روزی همگان را داشته است و یا باید چنین پنداشت كه احیاناً واژه فلسفه در نظر كانت نیز یك معنا نداشته است؟
اساساً فلسفه در آثار كانت به دو معنا آمده؛ چنانچه از آن پس نیز معانی دیگری را به همراه داشته است. نخست به معنای كلاسیكش، یعنی شناخت عقلانی عالم و آدم كه همان دانش «متافیزیك» یا «مابعدالطبیعه » است. كانت بنا به مشرب خود، با فلسفه بدین معنا هیچ نگاه آشتی جویانه ای نداشته و آن را سراسر نزاعی بی فرجام در باب مسائلی حل ناشدنی و جدلی الطرفینی می داند كه به سبب فرآرویِ بوالفضولانه عقل از حدود خویش پدید آمده است. در حقیقت كانت فلسفه را بدین معناست كه بلای دنیا و آخرت می داند و آن را صرفاً تقلایی مذبوحانه می شمارد. كانت تحت تاثیر جنبش روشنگری معنای دیگری به واژه فلسفه بخشید. فلسفه بدین معنا همان فضیلت «حقیقت طلبی» و«معرفت جویی» است كه كانت آن را «شهامت دانستن» و «قدرت داوری» می خواند. «احمق كسی نیست كه نمی داند، آن كس است كه قدرت داوری ندارد.» به عبارت دیگر، فلسفه بدین معنا همان سرشت بنیادین روشنگری است؛ به كارگیری فهم خویش و كنار نهادن مرجعیت دیگری است. «فلسفه ورزی بلوغ اندیشگی و نهایتاً بیرون آمدن آدمی از قیمومیتی است كه خود بر خویش تحمیل كرده است.»
در مكالمات افلاطون از زبان استادش سقراط می خوانیم «زندگی نیازموده ارزش زیستن ندارد!» در نظر سقراط زندگی نیازموده همان زندگی غیرفیلسوفانه است و زندگی فیلسوفانه همان زندگی حقیقت طلبانه و معرفت جویانه است. به عبارت دیگر، دفاع سقراط از فلسفه پشتوانه ای اخلاقی دارد و معنای سخن او جز این نیست كه زندگی غیرفیلسوفانه ارزش زیستن ندارد! می توان گفت روح فلسفه دكارت نیز حقیقت طلبی و پرهیز از خودفریبی است. بدین معنا همچنان فلسفه ورزی شأنی اخلاقی دارد، چرا كه اخلاق با افعال ارادی آدمی سر و كار دارد و دكارت نیز سخن از اراده و وظیفه آن به میان می آورد. «وظیفه اراده این است كه راه شناخت را نشان دهد و اراده این قدرت را دارد كه هرگز حكمی نكند مگر آنكه بر پایه مفاهیم روشن و متمایز باشد.» به نظر می رسد فیلسوفانی چون ویلیام جیمز كه در زمینه «اخلاق باور» كار كرده اند بهترین تقریر را برای سخن سقراط و دكارت فراهم آورده اند. از نظر آنها لازمه اخلاقی زیستن این است كه تا آنجا كه به سود باورهای مختلف (عقاید، عواطف و علایق) استدلال داریم آنها را بپذیریم و تا آنجا كه به ضرر آنها استدلال داریم از آنها بگریزیم و اگر دستمان از هر گونه حجتی خالی بود، آنگاه تا هنگامی كه چنین است چون بید بر سر ایمان خود بلرزیم…
—مسعود زنجانی
