📋هرچه در این بحث پیش رفتم، بیشتر متوجه شدم که ما نه‌تنها نمی‌دانیم ایران چیست، بلکه در سال‌های اخیر، این ندانستن دیگر پرسشی هم ایجاد نمی‌کند!تکیه زده‌ایم به مخدّه‌های ایدئولوژیک که بسیار گرم و نرم اند و بسیار راحت.آنجا لم داده‌ایم و این ایدئولوژی و لم‌دادن، اجازه نمی‌دهد که اصلا تکانی بخوریم.گویی همه چیز را می‌دانیم و هر گروه، نوعی ایدئولوژی دارد که گویی در آن همه‌چیز توضیح داده شده است. مثل آن استاد تاریخ دانشگاهی که دکترا می‌دهد [اما] در میان هفتصد نفر می‌گوید:”این‌که شما ایران ایران می‌کنید، ایران ساخته‌ی رضا شاه است!”اما دانشگاه در این نظام ایدئولوژیک اصلا نمی‌داند ایران کجاست؟رشته‌هایی از کلیات را به‌هم بافته است که:بله! ما پیش می‌رویم و جهان اسلام باید بیدار بشود و چنان‌که اقبال لاهوری گفته است… هیچ مشکلی هم جز این نیست. حالا هرچه پیش‌تر می‌رویم، عقب‌تر می‌افتیم.حداقل از سال ۱۳۰هجری وقتی ابن‌مقفع کتاب «نامه تَنسَر» را از پهلوی به عربی ترجمه کرد، کلمه‌ی ایرانشهر را به‌کار برد. ابن‌اسفندیار هم که شش هفت قرن بعد، آن را ترجمه کرد، کلمه ایرانشهر را در متن به‌کار برد. ما فقط همین ترجمه را در اختیار داریم، نه متن پهلوی و نه متن عربی آن را داریم. متن فارسی هم از روی متن عربی ترجمه شده است.به هر حال، ما حداقل هزار و چندصدسال است که این کلمه را داریم. اگر استاد تاریخ ما و دیگران مراجعه کنند، در تمام نوشته‌های قدیمی اعم از این که عرب‌ها یا ایرانی‌ها نوشته باشند، از هرجای جهان اسلام که به زبان عربی نوشتند، در همه‌ی آن‌ها، ایران تنها نام مشخص تاریخی است با حدود و ثغور بسیار مشخصش که در تاریخ تکرار شده است.در اطراف ما و ۱۳ یا ۱۴ کشوری که ما را احاطه کرده‌اند، وقتی که نام ایران در متون می‌آمد، هیچ‌کدام از این کشورها فرهنگ و تمدنی ایجاد نکرده بودند و حدود و ثغور مشخص نداشتند.اغلب همسایه‌های فعلی ایران، اسم‌شان را هم از فارسی گرفته‌اند. مثلا پاکستان که نبود؛ نام پاکستان هم فارسی است؛ فقط ترکیه اسمش ایرانی نیست ولی کشور جدیدی است که اسمش قبلا اصلا این نبوده است. از این نکته بود که من نتیجه گرفتم ایران یک موضوع مهم مورد بحث علمی است و در مورد ایران می‌شود بحث علمی کرد.باید توضیح داد که: ایران چه است؟هم‌چنان که بحث من پیش می‌رفت، بیشتر متوجه این مسأله می‌شدم که موضوع و مسأله‌ی بودن ایران، دقیق نیست یعنی هم این که ایران موضوع ما است، فعلا روشن کردنش خیلی آسان نیست و هم این که «ایران مسأله است»، چندان دقیق نیست.چون علم جدیدی در غرب ظاهر شد، که علم توسعه است و در ایران خیلی باب روز است و زیاد هم درباره‌اش صحبت می‌شود.توسعه اصلا چه علمی است و چه می‌کند؟چرا در غرب، علم توسعه‌ی آلمان نداریم و علم توسعه‌ی فرانسه نداریم یا علم توسعه‌ی آمریکا نداریم، ولی علم توسعه‌ی جهان سوم داریم؟علتش این است که وقتی آن‌ها توسعه یافتند، درحال‌توسعه بودند و توسعه هنوز اسمی نداشت، چون دینامیزم تمدنی آن‌ها، آن‌ها را پیش می‌راند.سپس برخی از کشورهای غربی، چیزی را در دینامیزم تاریخی خود تشخیص دادند و آن را توسعه نامیدند، خودشان را تبدیل کردند به کاروان‌سالار جهانی توسعه.گویی که همه‌ی دنیا باید خودشان را با غرب اندازه بگیرند. چون وقتی آن‌ها پیش می‌رفتند، ما در خواب بودیم!البته که ایران هم مثل همه کشورهای دیگر مسأله دارد ولی اگر همه‌ی مسائل آن را هم حل کنیم، باز مشکل ایران حل‌نشده می‌ماند یعنی این مسأله که “منطق این کشورِ متفاوت چه است”، را ما هنوز نمی‌دانیم و نمی‌توانیم دقیق بگوییم در ایران چه اتفاقی افتاده است.این را هنوز دقیق نمی‌دانیم. سعی می‌کنم دو سه جمله هم در این مورد اشاره کنم و بگویم که چرا گفتم ‘مشکلِ ایران’ داریم.در ایران، مسأله که زیاد داریم:اعتیاد داریم، فحشا داریم، نهادهای ناکارآمد داریم، آدم‌های ناکارآمد داریم، همه‌ی این‌ها هست، اما این‌ها قابل‌ِحل هستند، یعنی شما می‌توانید تا حد زیادی بسیاری از این آسیب‌های اجتماعی را که موجب توسعه‌نیافتگی ماست، رفع یا حل کنید.اگر ما دولتی کارآمد داشته باشیم که بداند چه باید بکند، این مسایل را با سیاست‌گذاری و برنامه‌های درست حل می‌کند.اما مشکل ایران چیز دیگری است که این مشکل را دولت نمی‌تواند حل کند و این‌جا دیگر مسأله، دولت نیست، سیاست‌گذاری نیست🖊
🔸سخنراني در موسسه اقبال لاهوري مشهد. تير ١٣٩٦
💡كانال اختصاصي نشر آثار و آراء جواد طباطبايي
@javadtabatabai
