دکتر رضا تقی زاده
ماه‌عسل یک‌ساله اتمی تهران و واشنگتن با آغاز کار دولت ترامپ پایان گرفته و دوران سه‌ساله مناسبات کاری ایران و آمریکا به دلیل شروع «جنگ سرد» پیرامون نحوه‌ی اجرای «برجام» و همچنین رفتارهای منطقه‌ای جمهوری اسلامی، علاوه بر موارد نقض حقوق بشر و حمایت از «گروه‌های تروریستی»، می‌تواند جای خود را به مرحله‌ای خصومت‌بار و متشنج با نتایجی نامعلوم بدهد.
توافق اتمی که به‌عنوان سند بده بستان و یا معامله سیاسی بین دولت اسلامی ایران و شش قدرت بزرگ جهان، ازجمله آمریکا، صورت گرفته فاقد وزن حقوقی در ابعاد یک قرارداد رسمی است.
سند برجام، چنانچه پس از آماده شدن به رأی قانون‌گذاران آمریکا گذاشته می‌شد، نه‌تنها مورد تائید کنگره قرار نمی‌گرفت، بلکه به دلیل رأی منفی و از دست رفتن وجاهت قانونی، دولت حتی در حد یک توافق کاری نیز قادر به امضاء و اجرای آن نمی‌شد.
دولت آمریکا از سوی قانون‌گذاران مکلف شده بود پس از آماده شدن سند و پیش از امضاء، مفاد آن را برای یک بررسی شصت‌روزه در اختیار کنگره قرار دهد. تنها با استفاده از ترفندهای پارلمانی و سوءاستفاده سناتورهای حزب دمکرات از مقررات مجلس سنا برای حق سخن گفتن، و اتلاف وقت ۶۰ روزه، دولت اوباما قادر به پیشگیری از به رأی گذاشتن برجام در کنگره و ناگزیر استفاده از آن تنها به‌عنوان یک «توافق دولتی» گردید.
در ماه ژانویه سال جاری و پایان نخستین سال اجرای برجام، کنگره با در نظر داشتن ادامه حرکت‌های خصومت‌آمیز حکومت اسلامی ایران در قبال آمریکا و در منطقه، همچنین تشدید اقدامات ضد حقوق بشری حکومت تهران، به‌صورت متحد‌الشکل به تمدید ده‌ساله تحریم‌هایی رأی داد که در زمان خود نقطه عطف تاریخی در اعمال فشارهای بین‌المللی علیه نظام حاکم بر ایران بود. دونالد ترامپ که روز جمعه ۲۰ ژانویه ۲۰۱۷ به‌عنوان چهل و پنجمین رئیس‌جمهوری آمریکا سوگند یادکرد، در طول مبارزات انتخاباتی خود همواره منتقد آتشین توافق اتمی دولت اوباما با تهران بود.
همکاران ارشد ترامپ نیز در کاخ سفید و دولت تازه، ازجمله مایکل فلین مشاور امنیت ملی، جیمز متیس نامزد تصدی وزارت دفاع و رکس تیلرسون نامزد تصدی وزارت خارجه، نه‌تنها درگذشته برجام را مکرر موردانتقاد قرار داده‌اند که در فرصت‌های گوناگون به مخالفت و انتقاد از عملکردهای حکومت اسلامی ایران برخاسته‌اند.
با در نظر داشتن این پیش‌درآمد ذهنی نزد رییس و اعضای ارشد دولت تازه آمریکا، همچنین اشتیاق کنگره برای مقابله با رفتارهای غیرمتعارف حکومت اسلامی، بازگشت مناسبات انتقادی ایران و آمریکا به وضعیت سال ۱۹۹۵ و قرار گرفتن در وضعیت جنگ سرد اجتناب‌ناپذیر به نظر می‌رسد؛ شرایطی که انتظار می‌رود متحدین منطقه‌ای واشنگتن، ازجمله عربستان و اسرائیل نیز از آن استقبال کنند.
آغاز جنگ سرد
در ماه مه سال ۱۹۹۵ و زمان رییس جمهوری بیل کلینتون، به‌منظور مقابله با رفتارهای دو حکومت غیرمتعارف و ضد غرب ایران و لیبی، قانون محدود ساختن دو کشور ( ایلسا) به‌منظور اعمال محدودیت‌هایی علیه آن‌ها به تصویب کنگره رسید.
در ماه سپتامبر همان سال به پیشنهاد الفونسو داماتو، سناتور جمهوری‌خواه نیویورک، به‌منظور تشدید ایلسا و محروم ساختن حکومت اسلامی از درآمدهای نفتی بیشتر و پیشگیری از هزینه کردن آن‌ها در تحریکات منطقه‌ای و اقدامات تروریستی، طرح تحریم خارجی نفت ایران به تصویب کنگره رسید و پس از امضای کلینتون قانونی شد. روز ۳۰ ماه سپتامبر سال ۲۰۰۶ لیبی از مفاد ایلسا حذف و قانون یادشده «ایسا» خوانده شد، که محدود به اعمال تحریم‌ها علیه ایران بود. توافق اتمی برجام که با دور زدن کنگره آمریکا در ماه ژانویه سال ۲۰۱۶ به اجرا گذاشته شد، با لغو تحریم‌ها علیه ایران، عملاً قانون ایسا را به حاشیه راند.
یک سال بعد، در ژانویه سال ۲۰۱۷، کنگره باوجود مخالفت اوباما، در یک اتفاق‌نظر تاریخی، ایسا را از زیر بار برجام بیرون کشید و به آن جان تازه داد.
پیشنهاد تمدید ۱۰ ساله تحریم‌های «ایسا» که یک سال طولانی‌تر از عمر لغو تحریم‌های ناشی از اجرای «برجام» خواهد بود، در مجلس نمایندگان آمریکا با اکثریت ۴۱۹ در برابر ۱ و در مجلس سنا با اکثریت ۹۹ در برابر ۱ رأی (متعلق به بابی سندرز سناتور چپ‌گرای حزب دمکرات و رقیب انتخاباتی هیلاری کلینتون که به جمهوری اسلامی و مصدق علاقه‌مند است) به تصویب رسید.
اوباما که به دلیل اکثریت قاطع (بالاتر از شصت درصد ) قادر به رد مصوبه کنگره با توسل به‌حق وتو نبود، از امضاء و ابلاغ آن خودداری کرد.
بنا بر مفاد قانون اساسی آمریکا، فصل یک، فراز هفتم، در مورد نحوه تصویب قوانین و ابلاغ و اجرای آن، به رییس جمهوری ۱۰ روز فرصت داده می‌شود که مصوبات کنگره را امضاء و به آن شکل قانونی و اجرایی بخشیده و یا با بازگرداندن آن به کنگره خواستار اصلاح مصوبه بشود.
در صورت خودداری رییس جمهوری از امضاء و تعطیل بودن کنگره و درنتیجه قادر نبودن به عودت مصوبه به کنگره در فاصله ده روز، مصوبه عملاً باطل خواهد شد. این روشِ لغوِ مصوبات کنگره از سوی رییس جمهوری را «وتوی جیبی» نام داده‌اند.
هنگام ابلاغ مصوبه تمدید ده‌ساله ایسا به اوباما، کنگره آمریکا در تعطیلات سال نو بسر می‌برد، و اوباما قادر بود به بهانه تعطیلی کنگره و بعد از انقضاء ده روز و عدم امکان عودت دادن مصوبه، موجب لغو آن شود.
بااطلاع از قصد اوباما، شماری از نمایندگان کنگره، خود را از تعطیلات فصلی محروم ساخته و در کنگره باقی ماندند و با دایر نگاه‌داشتن مجلس مانع از به نتیجه رسیدن «وتوی جیبی» ایسا شدند، که به‌نوبه خود نشانه عزم راسخ کنگره برای ادامه و تشدید جنگ سرد با حکومت اسلامی ایران در دولت ترامپ است.
ایسا علیه برجام
برجام معامله‌ای است که رییس جمهوری وقت آمریکا بر آن امضاء گذاشته و ایسا قانونی است که به تصویب قانون‌گذاران آمریکا رسیده و حتی باوجود خودداری اوباما، مطابق قانون اساسی آمریکا، دارای اعتبار مساوی با هر قانون دیگری است.
به این دلیل ساده، و باوجود تلاش جمهوری اسلامی برای نشان دادن مغایرت آن با توافق اتمی، تمدید ایسا ناقض برجام به شمار نمی‌رود و ازنظر قانونی در مکان خاص خود قرار دارد.
دونالد ترامپ نیز، باوجود انتقادات تند گذشته از توافق اتمی با جمهوری اسلامی، ضرورتی برای بی‌حرمتی به مفاد معامله‌ای که رییس دولت پیش از او با یک دولت خارجی به عمل‌آورده نمی‌بیند.
در این چارچوب فکری، قابل‌تصور است که دولت ترامپ نظارت بر اجرای دقیق تعهدات ایران در رابطه با برجام را تشدید، و هم‌زمان، ارائه امتیازات تعریف‌نشده در برجام را به جمهوری اسلامی محدود ساخته یا قطع کند.
صدور مجوز فروش یک فروند ایرباس آ-۳۲۱ به ایران ازجمله امتیازهایی بود که وزارت خزانه‌داری آمریکا در آخرین روزهای عمر دولت اوباما در اختیار دولت روحانی قرارداد. روشن نیست که وزارت خزانه‌داری دولت ترامپ نسبت به صدور مجوزهای مشابه برای فروش تا یک‌صد فروند ایرباس دیگر که قرار است در صورت تامین منابع مالی طی سال‌های آینده به ایران تحویل شود، شتاب مشابه به خرج دهد.
«اوفک» که سازمان تابع وزارت خزانه‌داری آمریکاست وظیفه کنترل منابع خارجی را بر عهده دارد و مسئولیت اصلی آن اعمال محدودیت و تحریم علیه افراد و کشورهای خارجی، یا لغو آن‌ها، هم‌سو باهدف‌های سیاست خارجی واشنگتن است.
درهرحال، تمام نشانه‌ها حاکی است که سیاست خارجی دولت ترامپ در رابطه با جمهوری اسلامی متفاوت با سیاست خارجی اوباما خواهد بود.
تهدیدهای رسانه‌ای که منحصراً دارای مصرف داخلی است و نمی‌توان خارج از ایران، بخصوص نزد دولت تازه در واشنگتن، برای آن گوش شنوایی یافت، جمهوری اسلامی نه مایل و نه قادر به سوزاندن برجام است.
رهبران جمهوری اسلامی درک می‌کنند که خروج از برجام بدون پی گرفتن اقدامات تلافی‌جویانه، تصمیمی بی‌حاصل و ابلهانه است. مبادرت به اقدامات تلافی‌جویانه بعد از خروج، به‌طور مثال تولید اورانیوم با غلظت بالاتر از ۳٫۵ درصد، و یا ترک پیمان منع گسترش سلاح‌های اتمی (ان پی تی)، مرحله‌ای از عملیات خصمانه خارجی را نیز تحریک خواهد کرد که تحمل آن‌ها برای جمهوری اسلامی متصور نیست.
بدون نیاز به شلیک حتی یک گلوله، استفاده از ویروس‌های کامپیوتری پیشرفته‌تر از «استاکس نت» برای حمله سایبری، به شیوه‌ای مخرب‌تر ازآنچه در سال ۲۰۱۲ علیه تأسیسات اتمی جمهوری اسلامی به کار گرفته شد، به کار گرفتن قدرت نرم، به خدمت گرفتن ابزارهای رسانه‌ای و تبلیغات علیه حکومت تهران، موازی با اعمال فشارهای مالی و اقتصادی، می‌تواند در طول جنگ سرد موردتوجه قرارگرفته و ظرفیت‌های باقی‌مانده حکومت تهران را به‌شدت کاهش دهد.
مفهوم آغاز این مرحله از تلافی‌جویی و جنگ سرد در دولت ترامپ، قرار گرفتن امنیت حکومت مذهبی ایران بر روی لبه‌ی تیغ و استقبال رهبران آن از خطر واژگونی است.
